Pokarmowy wróg ukryty na talerzu - przewodnik po alergiach pokarmowych. Alergia, a nietolerancja - poznaj różnicę!

Współczesny styl życia, przetworzona żywność, dodatki chemiczne oraz zmiany środowiskowe sprawiają, że coraz więcej osób zmaga się z różnego rodzaju dolegliwościami po spożyciu niektórych produktów. Dolegliwości te mogą mieć różne podłoże: od łagodnych nietolerancji pokarmowych po poważne reakcje alergiczne, które mogą zagrażać życiu. Choć terminy „alergia” i „nietolerancja” często używane są zamiennie, w rzeczywistości opisują i dotyczą zupełnie innych procesów zachodzących w organizmie.

Dlaczego warto znać różnicę? Właściwa diagnoza jest kluczem do wdrożenia skutecznego leczenia oraz poprawy jakości życia. Nietrafiona eliminacja składników z diety może nie tylko nie pomóc, ale także wpłynąć niekorzystnie na zdrowie. Z kolei zlekceważenie objawów alergii może prowadzić do bardzo niebezpiecznych konsekwencji.

W tym wpisie dowiesz się czym jest alergia i nietolerancja, oraz na czym polega każda z tych reakcji, jak je rozpoznać, jak przebiega diagnostyka, a także jak bezpiecznie funkcjonować. Niezależnie od tego, czy zauważasz u siebie niepokojące objawy, czy po prostu chcesz lepiej zrozumieć ten temat – znajdziesz tutaj wiele przydatnych informacji, które z pewnością pomogą Ci podjąć świadome decyzje dotyczące zdrowia i odżywiania.

Alergia pokarmowa to nadmierna, nieprawidłowa reakcja układu immunologicznego na dany składnik pożywienia, który z reguły powinien być nieszkodliwy. Organizm alergika traktuje ten składnik, czyli alergen, jak wroga i uruchamia mechanizmy obronne, prowadzące do wystąpienia objawów alergicznych. W przypadku alergii pokarmowej układ odpornościowy gra kluczową rolę. Dochodzi wtedy do produkcji przeciwciał, które reagują z alergenem i wywołują reakcję alergiczną, która czasami jest natychmiastowa i bardzo gwałtowna.

Alergię można mieć praktycznie na każdy składnik pokarmowy, jednak istnieją produkty, które szczególnie często wywołują reakcje niepożądane:

• krowie mleko;

• jaja;

• orzechy;

• ryby i owoce morza;

• soja;

• sezam;

• seler;

• pszenica i gluten.

W przypadku dzieci najczęstsze są alergie na mleko, jaja oraz orzechy. U dorosłych częściej spotyka się reakcje na owoce morza, orzechy oraz pyłki, które reagują krzyżowo z jedzeniem, czyli np.: jabłko-brzoza.

Objawy alergii pokarmowej mogą wystąpić nawet chwilę po spożyciu alergenu, jednak czasami pojawiają się dopiero po kilku godzinach. Nasilenie objawów jest bardzo różne, od łagodnych po takie, które zagrażają życiu.

Objawy alergii, które mogą wystąpić to:

• skóra: pokrzywka, wysypka, świąd, obrzęk twarzy i ust;

• układ pokarmowy: nudności, wymioty, biegunka, ból brzucha;

• układ oddechowy: kichanie, kaszel, duszność, astma;

• ogólnoustrojowo: spadek ciśnienia, omdlenie, wstrząs anafilaktyczny.

Wstrząs anafilaktyczny jest szczególnie niebezpieczną reakcją, gdyż może doprowadzić do zatrzymania krążenia. Wymaga natychmiastowej pomocy medycznej oraz podania adrenaliny.

Warto wiedzieć, że alergie dzielą się na:

• alergia IgE-zależna: jest to najbardziej typowa, szybka reakcja z udziałem przeciwciał IgE, czyli np.: obrzęk po spożyciu orzecha.

• alergia IgE-niezależna (komórkowa): jest to reakcja opóźniona, trudniejsza do rozpoznania i powiązania z konkretną sytuacją, czyli np.: zmiana skórna lub przewlekłe problemy jelitowe.

• mieszana: wtedy objawy wynikają z działania obu mechanizmów jednocześnie.

Alergia pokarmowa to coś więcej niż „złe samopoczucie po jedzeniu”. Często stanowi realne zagrożenie dla zdrowia, a nawet życia. Wymaga dokładnej i trafnej diagnozy oraz odpowiedniego postępowania.

Nietolerancja pokarmowa to nieimmunologiczna reakcja organizmu na dany składnik pokarmowy. Może ona powodować różne objawy, ale nie angażuje układu odpornościowego w taki sposób, jak alergia. Przy nietolerancji pokarmowej organizm nie traktuje spożytego pokarmu jako zagrożenia immunologicznego, lecz problemem najczęściej jest niedobór właściwego enzymu, występowanie substancji chemicznej, bądź reakcja na dodatki w żywności.

Objawy występujące przy nietolerancji mogą być niezwykle uciążliwe, jednak w większości przypadków nie zagrażają one życiu i nie prowadzą do wystąpienia wstrząsu anafilaktycznego, co w znaczny sposób odróżnia nietolerancje od alergii.

Nietolerancje pokarmowe mogą mieć różne przyczyny: 

• brak lub niedobór enzymu trawiennego, czyli np.: brak laktazy przy nietolerancji laktozy.
• reakcje farmakologiczne, czyli np.: nadwrażliwość na histaminę w niektórych produktach.
• reakcje na dodatki i konserwanty, np.: azotyny, siarczyny lub glutaminian sodu.
• mechanizmy nie do końca poznane, czyli tzw. nietolerancje funkcjonalne, które często powiązane są zespołem jelita drażliwego.

Objawy nietolerancji pokarmowych często są niespecyficzne i mogą występować nawet kilka godzin po zjedzeniu produktu.

Najczęstsze objawy to:

• ból brzucha, wzdęcia, uczucie pełności;
• biegunki lub zaparcia, gazy;
• nudności;
• ból głowy lub migreny;
• mgła mózgowa, uczucie zmęczenia;
• zmiany skórne.

Przy nietolerancji zazwyczaj objawy są zależne od przyjętej dawki, czyli im więcej nietolerowanego składnika zostanie spożyte, tym silniejsza reakcja.

Alergia i nietolerancja pokarmowa mogą dawać podobne objawy, jak np.: ból brzucha, wysypka oraz zmęczenie, jednak ich przyczyny, mechanizmy i skutki są inne. Prawidłowe rozpoznanie stanowi podstawę skutecznego leczenia, tym samym także uniknięcia zbędnych restrykcji dietetycznych lub zagrożeń zdrowotnych.

Ułatwieniem w rozróżnieniu alergii od nietolerancji mogą być kluczowe pytania takie jak:

• Czy reakcja występuje zawsze po danym produkcie, spożytym nawet w niewielkiej ilości? (odpowiedź twierdząca wskazuje na alergię).
• Czy występują również objawy oddechowe lub wstrząs anafilaktyczny? (odpowiedź twierdząca wskazuje na alergię).
• Czy objawy pojawiają się tylko przy większej ilości pokarmu? (odpowiedź twierdząca wskazuje na nietolerancję).
• Czy objawy pojawiają się z opóźnieniem i są mniej nasilone? (odpowiedź twierdząca wskazuje na nietolerancję).

Pamiętaj, że zarówno występowanie alergii jak i nietolerancji wymaga odpowiedniej diagnostyki. Działanie na własną rękę np.: w postaci eliminowania produktów z diety bez wcześniejszej konsultacji z lekarzem lub dietetykiem może prowadzić do wystąpienia niedoborów oraz błędnych wniosków, a tym samym błędnej diagnozy.

Rozpoznanie tego co nam szkodzi, a także tego czy zmagamy się z alergią czy nietolerancją pokarmową, jest kluczem do wprowadzenia skutecznego leczenia i działań mających na celu poprawienie komfortu życia. Niestety objawy są często niezwykle podobne, dlatego postawienie trafnej diagnozy jest tak ważne. Najlepiej, aby diagnoza została postawiona we współpracy z lekarzem alergologiem, gastrologiem i/lub dietetykiem.

Pierwszym krokiem jest prowadzenie dzienniczka żywieniowego, w którym należy zapisywać: co jemy i pijemy, w jakich godzinach, jakie objawy się pojawiają oraz kiedy, a także jak długo się utrzymują. Takie działanie pozwoli na wstępne powiązanie występujących objawów i dolegliwości z konkretnymi produktami spożywczymi.

W przypadku, gdy lekarz podejrzewa występowanie alergii pokarmowej zaleca wykonanie konkretnych testów diagnostycznych.

Najczęściej stosowane testy to:

• testy skórne (punktowe): polegają na nałożeniu kropli alergenu na skórę i nakłuciu naskórka. Reakcja (obrzęk, zaczerwienienie, swędzenie) sugeruje uczulenie.

• testy z krwi (oznaczanie przeciwciał IgE specyficznych dla pokarmów): wykonanie takich testów umożliwia ocenienie poziomu przeciwciał przeciwko konkretnym alergenom pokarmowym.

• testy prowokacyjne – wykonywane tylko pod kontrolą lekarza: w przypadku takich testów pacjent otrzymuje alergen w małej ilości, najczęściej w warunkach szpitalnych. Tę metodę stosuje się, gdy inne testy są niejednoznaczne.

W przypadku podejrzenia nietolerancji pokarmowej pomocne może być wykonanie takich badań jak:

• testy oddechowe (np.: test wodorowy na nietolerancję laktozy): mierzony jest poziom wodoru w wydychanym powietrzu po spożyciu danego cukru.

• testy eliminacyjne z prowokacją: polegają na wyeliminowaniu na kilka tygodni składnika pokarmowego, który jest podejrzewany o wywoływanie niepożądanych reakcji. Następnie wprowadza się go ponownie i obserwuje reakcję organizmu.

• badania laboratoryjne: w niektórych przypadkach wykonywane są badania enzymatyczne, np.: poziom laktazy; testy genetyczne, np.: w kierunku nietolerancji laktozy; a także morfologię, CRP, przeciwciała (np.: przy celiakii).

Uważaj na niepotwierdzone „testy na nietolerancję”, które są dostępne na rynku (np.: biorezonans, testy z włosa itp.), a nie mają one naukowego potwierdzenia. Takie badania mogą prowadzić do stawiania fałszywych diagnoz, a także zbędnego eliminowania wielu produktów z diety.

Jeśli planujesz podjąć diagnostykę, wybierz sprawdzone, medycznie uzasadnione metody i skonsultuj się z odpowiednim lekarzem.

Postawienie diagnozy występowania alergii lub nietolerancji pokarmowej nie jest tylko medyczną informacją, wiążę się ona także ze zmianą stylu życia. Na początku może się to wydawać trudne, jednak z odpowiednią wiedzą i świadomością można szybko nauczyć się funkcjonować bezpiecznie i komfortowo.

Poznaj nasze wskazówki, które mogą ułatwić Ci życie!

Czytanie etykiet – uważne zakupy

Jeśli zdiagnozowano u Ciebie alergię, zwłaszcza na silnie reaktywne alergeny (np.: mleko, orzeszki, gluten), czytanie etykiet staje się obowiązkiem. Szukaj informacji o alergenach – producent musi je wyróżnić na opakowaniu/etykiecie. Zwracaj uwagę na stwierdzenia typu „może zawierać śladowe ilości…” – są one bardzo istotne przy alergii. Przy zdiagnozowanej nietolerancji kluczowe są informacje dotyczące zawartości: laktozy, glutenu, fruktozy, sztucznych dodatków. Sprawdź nasze produkty stworzone z myślą o osobach, które nie mogą spożywać glutenu - TUTAJ!

Bezpieczne gotowanie

W przypadku alergii należy unikać nawet krzyżowego kontaktu alergenów (np.: stosowania tych samych desek do krojenia). Produkty alergizujące przechowuj w osobnych pojemnikach. Jeśli gotujesz danie dla kilku osób to kieruj się tym, aby w pierwszej kolejności przygotować danie dla alergika, a dopiero później dla pozostałych. W przypadku nietolerancji pokarmowej często wystarczy ograniczyć ilość problematycznego składnika, niekoniecznie potrzebne jest całkowite wyeliminowanie.

Jedzenie poza domem

Nie bój się pytać! Pytaj o skład potraw zwłaszcza jeśli masz alergię. Miej zawsze przy sobie kartę alergika (szablony znajdziesz w internecie, możesz mieć ją nawet w formie zdjęcia w telefonie). Przy zdiagnozowanej alergii zawsze miej ze sobą lek przeciwhistaminowy lub adrenalinę w ampułkostrzykawce (epipen), jeżeli została przepisana przez lekarza. W przypadku dzieci konieczna jest edukacja opiekunów, personelu szkoły/przedszkola, a nawet rówieśników.

Wsparcie społeczne i psychiczne

Często zmiana diety wiąże się ze zmianą stylu życia i może być to stresujący proces. Niektórzy zmagają się z lękiem, poczuciem wykluczenia towarzyskiego oraz frustracją wiążącą się z ograniczeniami. W takiej sytuacji warto poprosić o wsparcie najbliższych, udać się do psychologa lub psychodietetyka, a także poszukać wsparcia na grupach w mediach społecznościowych – rozmowa z osobami, które zmagają się z podobnymi doświadczeniami może wiele zmienić.

Edukacja, czyli bezpieczeństwo

Im więcej wiesz Ty, Twoi bliscy i otoczenie, tym bezpieczniejsze jest Twoje życie. Zadbaj o te kilka aspektów, aby: dzieci rozumiały czego i z jakiego powodu nie mogą jeść; partner, przyjaciele i bliscy wiedzieli, w jaki sposób reagować w przypadku wystąpienia nagłych objawów; nauczyciele i opiekunowie mieli klarowne wytyczne (np.: pisemne instrukcje, kontakt do lekarza).

Alergie i nietolerancje nie muszą rządzić Twoim życiem. Bezdyskusyjnie są często wyzwaniem, ale przy dobrej organizacji, pozytywnym podejściu stają się częścią Twojej codzienności.

Alergie i nietolerancje pokarmowe to temat, który coraz częściej nas dotyka jako społeczeństwo. Chociaż brzmią podobnie, w rzeczywistości różnią się mechanizmami działania, objawami oraz poziomem zagrożenia zdrowia i życia. Kluczowym jest to, aby nie bagatelizować dolegliwości wiążących się ze spożywaniem konkretnych produktów. Tym samym trzeba pamiętać, by nie podejmować drastycznych kroków bez odpowiedniej diagnostyki lekarskiej.

Najważniejsze aspekty, które warto zapamiętać:

• Alergia pokarmowa jest reakcją układu immunoloigicznego: nawet śladowa ilość alergenu może stanowić niebezpieczeństwo.
• Nietolerancja pokarmowa to problem metaboliczny lub trawienny: zazwyczaj zależna od dawki produktu.
• Właściwa i trafna diagnoza to podstawa: wykonanie testów, obserwacja objawów oraz konsultacja lekarska.
• Zarówno alergia, jak i nietolerancja wymagają zmiany nawyków i stylu życia, ale z dobrą organizacją i pozytywnym podejściem można żyć normalnie i smacznie.
• Edukacja swoja i bliskich: zwiększa bezpieczeństwo oraz komfort życia.

Pamiętaj – nie bój się szukać pomocy! Jeśli doskwierają Ci niepokojące objawy i dyskomfort po jedzeniu to idź do lekarza!

Twoje zdrowie, komfort oraz samopoczucie są tego warte. Jedzenie nie powinno być wrogiem – znajdź własną drogę do jedzenia, które Ci służy!

Opracowanie merytoryczne:

Artykuł przygotowany przez zespół specjalistów ds. żywienia i technologii żywności zielonaesencja.pl, w tym dyplomowaną dietetyczkę i technolożkę żywności.
Nasze treści powstają w oparciu o aktualne wytyczne dietetyki klinicznej, doświadczenie pracy z osobami z alergiami pokarmowymi oraz praktyczne podejście do diety eliminacyjnej.
Celem artykułu jest wspieranie świadomych wyborów żywieniowych w oparciu o wiedzę naukową i doświadczenie praktyczne.